زخم استومی یکی از مشکلات رایجی است که بسیاری از افرادی که با استوما زندگی می‌کنند، تجربه می‌کنند. اگرچه استوما می‌تواند نقش حیاتی در درمان برخی بیماری‌ها ایفا کند، اما بی‌توجهی به مراقبت از پوست اطراف آن ممکن است منجر به بروز زخم، التهاب و درد شود. در حالت طبیعی، پوست اطراف استوما باید همانند دیگر قسمت‌های شکم سالم و بدون آسیب باقی بماند؛
با این حال، تماس مکرر ترشحات استومی با پوست می‌تواند موجب تحریک و ایجاد آسیب شود. شناخت علل ایجاد زخم، رعایت نکات مراقبتی و انتخاب روش‌های درمان مناسب، کلید اصلی در پیشگیری و درمان زخم استومی است. در ادامه این مقاله، به بررسی کامل روش‌های درمان زخم استومی، نکات مراقبتی روزانه و راهکارهای حرفه‌ای برای حفظ سلامت پوست اطراف استوما خواهیم پرداخت.
زخم استومی چیست؟
زخم استومی به آسیبی گفته می‌شود که در ناحیه اطراف دهانه استوما (stoma) ایجاد می‌شود؛ جایی که روده بیمار از طریق جراحی به سطح شکم آورده شده تا مواد دفعی بدن از آن عبور کند. این روش جراحی معمولاً زمانی انجام می‌شود که بخشی از روده بیمار به دلیل بیماری، جراحت یا شرایط خاصی نیاز به استراحت، برداشته شدن یا ترمیم داشته باشد. در این حالت، بیمار دیگر قادر به دفع مواد زائد از مسیر طبیعی (مقعد) نیست، و به جای آن، این مواد از طریق استوما به بیرون هدایت می‌شوند و در یک کیسه یک‌بار مصرف جمع‌آوری می‌گردند.
استوما ممکن است بر اساس محل ایجاد آن، کولوستومی (در روده بزرگ) یا ایلئوستومی (در روده باریک) نامیده شود. پوست اطراف این دهانه باید همیشه سالم و بدون التهاب باشد؛ اما تماس مکرر با ترشحات روده، رطوبت زیاد، اصطکاک یا چسبیدن نامناسب کیسه استومی می‌تواند باعث تحریک پوست، سوختگی، قرمزی، درد، و در نهایت ایجاد زخم شود. این وضعیت نه‌تنها آزاردهنده است، بلکه می‌تواند مانع استفاده صحیح از کیسه و سیستم استومی شده و کیفیت زندگی بیمار را به شدت کاهش دهد. بنابراین، درمان زخم استومی و پیشگیری از آن اهمیت فراوانی دارد. برای پیدا کردن و ارتباط با متخصص زخم، می‌توانید به وب سایت کلینیک زخم ایرانیان مراجعه کنید.
انواع زخم استومی چیست؟
زخم‌های استومی به اختلالاتی اطلاق می‌شود که در ناحیه اطراف استوما یا همان دهانه جراحی‌شده‌ی شکم ایجاد می‌شوند. این زخم‌ها معمولاً پوست اطراف استوما (پوست پریستومال) را درگیر می‌کنند و بسته به محل و علت ایجاد، انواع مختلفی دارند. آشنایی با انواع استومی و اصطلاحات رایج در این حوزه، به درک بهتر علل و انواع زخم‌های استومی کمک می‌کند. در ادامه، رایج‌ترین انواع استومی و زخم‌های مرتبط با آن‌ها را مرور می‌کنیم:
1. زخم پریستومال (زخم پوست اطراف استوما)
این شایع‌ترین نوع زخم استومی است و زمانی ایجاد می‌شود که پوست اطراف استوما دچار تحریک، قرمزی، خارش، تاول، زخم یا عفونت شود. این آسیب معمولاً به دلیل تماس مکرر ترشحات روده‌ای با پوست، یا چسبیدن نادرست کیسه استومی رخ می‌دهد.
2. زخم استوما در کولوستومی
در این نوع استومی، استوما از روده بزرگ (کولون) گرفته می‌شود. به دلیل عبور مدفوع نیمه‌جامد یا جامد، احتمال آسیب‌های ناشی از اصطکاک یا فشار بیشتر است. زخم در این حالت ممکن است ناشی از چسبندگی نادرست کیسه یا انسداد دهانه باشد.
3. زخم استوما در ایلئوستومی
در ایلئوستومی، استوما از روده کوچک ایجاد می‌شود و مدفوع معمولاً مایع‌تر و آنزیم‌دار است. این آنزیم‌ها بسیار تحریک‌کننده‌اند و در صورت نشت محتویات به پوست اطراف استوما، زخم‌های شدیدتری نسبت به کولوستومی ایجاد می‌کنند.
4. زخم در انتروستومی
انتروستومی به ایجاد هر نوع سوراخ جراحی در مسیر دستگاه گوارش گفته می‌شود. بسته به محل جراحی (روده باریک، معده، اثنی‌عشر)، زخم‌های استومی می‌توانند شکل متفاوتی به خود بگیرند، اما اصولاً به علت تماس پوست با ترشحات گوارشی یا عفونت ایجاد می‌شوند.
5. زخم ناشی از اختلال در حرکات روده (Peristalsis)
اگر حرکات طبیعی روده (پریستالسیس) دچار اختلال شود و باعث انسداد یا فشار بیش از حد در محل استوما شود، ممکن است زخم‌هایی در ناحیه داخلی استوما یا اطراف آن ایجاد شود که معمولاً با درد، تورم یا ترشح همراه است.
دلیل زخم استومی چیست؟
زخم استومی به‌طور مستقیم ناشی از نیاز به ایجاد استوما است، که معمولاً در نتیجه مشکلات جدی در دستگاه گوارش یا ادراری به‌وجود می‌آید. وقتی عملکرد طبیعی روده یا مثانه مختل می‌شود یا بخشی از این اندام‌ها باید به دلایل پزشکی برداشته شوند، پزشک ممکن است عمل استومی را برای حفظ یا بهبود عملکرد بدن توصیه کند. در پی این جراحی، فرد با استوما زندگی می‌کند؛ دهانه‌ای روی شکم که مدفوع یا ادرار از طریق آن خارج می‌شود. قرار گرفتن این ناحیه در معرض ترشحات بدن و استفاده طولانی‌مدت از کیسه استومی، در صورتی که به درستی مدیریت نشود، می‌تواند منجر به زخم استومی شود.
دلایل رایج که فرد را نیازمند استومی می‌کنند و در نتیجه آن، زخم استومی ممکن است بروز کند، شامل موارد زیر است:
- سرطان روده بزرگ، رکتوم یا مثانه: برای تخلیه مواد زائد پس از جراحی یا حذف این اندام‌ها.
- آسیب یا تروما به روده یا مثانه: مانند تصادفات یا جراحات نافذ شکمی.
- بیماری‌های التهابی مزمن روده مانند بیماری کرون یا کولیت اولسراتیو که عملکرد طبیعی روده را مختل می‌کنند.
- انسداد روده که مانع حرکت طبیعی مواد زائد می‌شود.
- دیورتیکولیت که با التهاب کیسه‌های روده همراه است و گاهی منجر به جراحی می‌شود.
- عفونت‌های شدید یا پایدار که نیاز به انحراف مسیر طبیعی دفع دارند.
- بی‌اختیاری مدفوع شدید که امکان کنترل دفع را از بین می‌برد.
به‌طور کلی، هر بیماری یا آسیبی که مانع عملکرد طبیعی روده یا مثانه شود، می‌تواند زمینه‌ساز ایجاد استوما و در نتیجه، احتمال بروز زخم استومی باشد. در صورت نیاز به پانسمان نقره، اینجا کلیک کنید.
مراقبت از زخم استومی: راهی برای حفظ سلامت و راحتی بیمار
مراقبت صحیح از زخم استومی نقش بسیار مهمی در جلوگیری از عفونت، التهاب و بروز آسیب‌های پوستی اطراف استوما دارد. اگرچه در ابتدا ممکن است رسیدگی به زخم استومی برای بیمار یا همراهان او کمی دشوار به نظر برسد، اما با رعایت اصول بهداشتی و استفاده از تجهیزات مناسب، این فرآیند قابل مدیریت و حتی روتین خواهد شد. در ادامه، نکات کلیدی برای درمان و مراقبت از زخم استومی را مرور می‌کنیم:
1. تمیز نگه داشتن پوست اطراف استوما
پوست اطراف استوما (پوست پریستومال) باید همیشه تمیز و خشک باشد. برای این کار:
- از آب گرم و دستمال یا گاز استریل برای تمیز کردن استفاده کنید.
- از صابون‌های عطردار یا الکل‌دار خودداری کنید، زیرا می‌توانند باعث تحریک پوست شوند.
- بعد از شستشو، ناحیه را با ملایمت خشک کنید، بدون مالش شدید.
2. استفاده از محصولات محافظ پوست
برای محافظت از پوست در برابر تماس مکرر با ترشحات استوما (که می‌توانند اسیدی و آسیب‌زننده باشند)، از محصولات تخصصی مراقبت پوست مانند:
- پد محافظ پوست (skin barrier wipes)
- اسپری‌های ضدتحریک یا کرم‌های محافظ استفاده شود.
این محصولات همچون یک لایه دفاعی عمل می‌کنند و احتمال بروز زخم یا التهاب را کاهش می‌دهند.
3. تناسب دقیق اندازه سوراخ کیسه استومی
اگر سوراخ کیسه بیش از حد بزرگ یا کوچک باشد، می‌تواند به پوست اطراف استوما آسیب برساند. برای پیشگیری:
- اندازه‌گیری دقیق قطر استوما به‌صورت منظم انجام شود (زیرا اندازه استوما ممکن است طی هفته‌های اولیه پس از جراحی تغییر کند).
- از قیچی‌های مخصوص یا کیسه‌هایی با قابلیت قالب‌گیری (moldable) استفاده شود تا سوراخ کاملاً متناسب با استوما باشد.
4. استفاده از خمیر یا حلقه‌های محافظ برای آب‌بندی
برای جلوگیری از نشت و چسبیدن بهتر کیسه به پوست، استفاده از خمیر استومی (stoma paste) یا حلقه‌های سیلیکونی توصیه می‌شود:
- این خمیرها فضای بین پوست و کیسه را به‌خوبی پر کرده و مانند عایق عمل می‌کنند.
- به بهبود چسبندگی و کاهش خطر تحریک کمک می‌کنند.
با رعایت این اصول ساده اما حیاتی، می‌توان زخم استومی را تحت کنترل نگه داشت، از عوارض پوستی پیشگیری کرد و کیفیت زندگی بیمار را به‌صورت چشمگیری ارتقا داد. در صورت بروز هرگونه قرمزی شدید، ترشح، بوی نامطبوع یا درد، مشاوره با پرستار استومی یا پزشک متخصص ضروری است.
